I hold a beast, an angel, and a madman in me,
and my enquiry is as to their working,
and my problem is their subjugation and victory, downthrow and upheaval,
and my effort is their self-expression.

Als je een verslaving of eetstoornis hebt herken je vast wel iets in de innerlijke strijd van Dylan Thomas, de aan alcohol verslaafde dichter. Het is het gekmakende ingeklemd zitten tussen het bekende duiveltje dat je verleidt tot handelingen waarvan je achteraf spijt krijgt, en het engeltje dat je probeert te redden van de teloorgang. Als je een naaste bent van iemand met een verslaving, is het mogelijk dat jij jezelf ziet als die hardwerkende engel die strijdt tegen de demonen van je dierbare.

Engelen houden ons op de been. Ze zorgen ervoor dat we onze doelen bereiken, dingen gedaan krijgen en dóórgaan met leven, ook als het tegenzit. Ze willen voorkomen dat we verkeerde keuzes maken, dat we opgeven of erger nog, ons leven vergooien. Duiveltjes zitten hun goede voornemens dwars.

Als duiveltjes ons overnemen, halen engeltjes alles uit de kast om ons weer in het gareel te krijgen. Ze proberen het ongewenste gedrag te beteugelen. Engeltjes sporen je bijvoorbeeld aan om op dieet te gaan zodat je niet te veel aankomt, want ze weten dat je dan verdrietig zult zijn. Engeltjes zorgen ervoor dat je je ‘s ochtends voorneemt om die dag écht niks te drinken, zodat je geen kater krijgt, of ruzie met je partner.

Goede en slechte kant

Omdat ons hoofd nou eenmaal graag in tegengestelden denkt – en dat geldt des te meer voor het verslaafde hoofd – beoordelen we team engeltjes als ‘goed’ en team duiveltjes als ‘slecht’.

De relschoppende duivels krijgen de schuld van het problematische gedrag en alle ellende die erop volgt. Zij zijn het die niet sporen, onvolwassen of egoïstisch zijn en geen verantwoordelijkheid nemen voor hun leven. Hoe extremer de duiveltjes, hoe strenger de engelen zich gedwongen voelen om op te treden.

Soms begrijpen we wel dat onze demonen ook ergens vandaan komen – niemand wordt immers voor de lol verslaafd – maar desalniettemin moet hun disfunctionele gedrag worden bestreden.

Maar die engeltjes zijn ook niet altijd zulke lieverdjes. Ze kunnen uitermate kritisch zijn, controleziek en geobsedeerd. Engeltjes veroordelen het verslavingsgedrag en praten je schaamte en schuld aan. Ze noemen duiveltjes ziek, zwak, lui, afhankelijk, ongeremd, grenzeloos, puberaal, pathetisch… Het controlerende en afwijzende gedrag van de engeltjes creëert alleen maar meer irritatie bij de duivels. Hoe strenger, kritischer of uitputtender hun manieren, hoe destructiever de duiveltjes.

Partij kiezen

Het zou me niets verbazen als jij ook de kant van de engeltjes koos. Liever identificeren we ons met hen dan met onze demonen, zeker naar de buitenwereld toe. Partners, ouders, vrienden, werkgevers, instanties en hulpverleners stimuleren en belonen immers ook onze engeltjes, terwijl ze duivelachtig gedrag veroordelen, bestraffen of proberen te beperken.

Als maatschappij zetten we massaal in op controle en beheersing. En dat ondanks dat we al lang weten dat hardwerkende engelen ons net zo goed in de problemen brengen, bijvoorbeeld door ons in een burn-out of depressie te drijven.

Dit hele gevecht, dat zowel innerlijk als door de omgeving wordt gevoerd, is ontzettend uitputtend en creëert veel leed. De zelfhaat, afwijzing en controle, het telkens weer vallen en opstaan, de ruzies, schaamte en schuldgevoelens… Alle goede bedoelingen ten spijt, het lijkt wel alsof hoe harder we vechten, des te dieper we onszelf ingraven in de verslavingskuil. Iedereen moegestreden en machteloos. En nóg geven we het niet op.

Vechten, niet voelen

Waarom blijven we vechten? Een antwoord ligt in wat het ons oplevert. Zolang we vechten hoeven we niet te voelen. Want het zou nóg erger zijn als we zouden verliezen of falen. Dan zou de pijn waarvoor engeltjes ons willen behoeden, onze diepste pijn dat we niet genoeg zijn, aan de oppervlakte komen.

De reden dat we blijven vechten, is onze angst voor pijn en kwetsbaarheid. Door problemen vóór te zijn trachten engeltjes het hoofd te bieden aan de chaos van het leven. Duiveltjes beschermen ons óók tegen pijn, alleen zij doen het op een tegenovergestelde manier. Waar engeltjes rationeel en proactief zijn, zijn duiveltjes emotioneel en reactief.

Engeltjes vermijden pijn en spanningen, duiveltjes verzachten of ontvluchten stress als deze toch aan de oppervlakte komt. Elk teken van narigheid smoren ze in de kiem met alle middelen die ze tot hun beschikking hebben: snoep, drank, drugs, medicijnen, shoppen, sexting, Netflix, overgeven, zelfbeschadiging, afreageren op anderen… Duiveltjes streven ook prettige gevoelens na, door de aandacht te vestigen op iets anders of door ons in een andere staat van bewustzijn te brengen, verschaffen ze plezier, comfort en rust.

Een strijd op leven en dood

Volgens verslavingsexpert Gabor Maté komt verslaving voort uit een wanhopige poging om een probleem op te lossen: een probleem van emotionele pijn, overweldigende stress, verbroken verbinding, controleverlies en diep ongemak met het zelf. Vandaar zijn lijfspreuk: “De vraag is niet waarom de verslaving, maar waarom de pijn.”

Het uit de weg gaan van pijn is ook waar het ooit om begonnen was. De strategieën van onze zogenaamde engeltjes en duiveltjes zijn ontstaan uit angst en wanhoop. Ze hebben ons gered door te vechten, vluchten of te bevriezen als ze geen andere mogelijkheid zagen. Het zijn de manieren die we noodgedwongen en onbewust ontwikkelden om te kunnen overleven.

Engeltjes en duiveltjes zijn onze beschermers. Het is belangrijk om je te realiseren dat we hier zijn dankzij hen. Beschermers nemen hun rol bloedserieus. Als we trauma’s in onszelf herbergen is hun er alles aan gelegen dat deze niet worden gevoeld. Daarbij hanteren ze methoden die op een specifiek moment in ons leven het meest effectief waren. En soms zijn ze dat nog steeds.

In het dikwijls gevoerde gevecht tegen verslavingen en eetstoornissen vergeten we vaak hoe effectief en snelwerkend deze strategieën zijn. Natuurlijk is het belangrijk om ook de schadelijke gevolgen ervan op de lange termijn te erkennen, maar die kennis is simpelweg niet relevant op het moment dat je van binnen een strijd voert op leven en dood.

Het verdrukte zelf

Door het wegmaken van pijnlijke gevoelens en de strijd tussen verschillende beschermers onderling, zijn aspecten van onszelf in de verdrukking gekomen. We hebben ongewild ‘het kind met het badwater weggegooid’. Samen met onze pijn en kwetsbaarheid zijn we onze authenticiteit verloren, inclusief onze onbevangenheid, spontaniteit, creativiteit en het vermogen om te genieten. We zijn vervreemd van ons authentieke zelf.

Wie gewend is om gevoelens consequent te vermijden en te verdrukken, ervaart niet alleen geen pijn meer, maar uiteindelijk helemaal niets meer. Verwijderd van ons rijke gevoelsleven raken we afgestompt, afgevlakt en leeg. Dit geldt niet alleen voor wie lijdt aan een verslaving of eetstoornis, dit geldt voor ons allemaal.

De machtsstrijd tussen engeltjes en demonen, tussen ‘goede’ en ‘slechte’ beschermstrategieën, consumeert zo veel energie dat de onderliggende pijn volledig uit zicht raakt – niet alleen bij cliënten, maar ook bij hun omgeving en bij de hulpverlening. De gepolariseerde partijen cirkelen om de pijn heen. Hoe groter de pijn, des te actiever en krachtiger de beschermers.

De waarheid is: er zijn geen goede of slechte partijen, behalve in onze dualistische manier van denken. Beide kanten hebben een intrinsieke positieve intentie – bescherming en overleving – ook al is de manier waarop ze hun doelen proberen te bereiken niet altijd even functioneel op de lange termijn.

Er is niet één ‘verslavingsdeel’ of ‘eetgestoord deel’. Verslavingen en eetstoornissen zijn het resultaat van de dwingende en dwangmatige dynamiek waarin kwetsbare kanten van onszelf en beschermers gevangen zitten. Uit angst voor pijn en uit overlevingsdrang hebben we met onze controlepogingen onze eigen gevangenis gecreëerd. Een verslaving of eetstoornis is een vluchtpoging uit die gevangenis of een manier om het gevangenschap te kunnen verdragen.

Vrede stichten

Als je openstaat voor een andere benadering, vraag jezelf af wat het gevecht je nog oplevert en wees eerlijk. Stop met vechten en start met verbinden.

Een betere relatie met jezelf en je naaste begint met vriendschap sluiten met alle kanten van jezelf, en die van je naaste, ook de meest pijnlijke en ongewenste. Goede vriendschappen zijn authentieke verbindingen die berusten op oprechte interesse en respect. Span je dus in om die innerlijke engelen en demonen echt te ontdekken. Probeer de motieven achter het verslavingsgedrag, de angsten en de zorgen te begrijpen. Het helpt om dit te doen in een groep mensen met vergelijkbare uitdagingen en/of met een therapeut.

Gebruik het contact met engeltjes of duiveltjes niet om ze te manipuleren, te dwingen, te overtuigen of van ze af te komen. Alleen als we oprecht verbonden blijven, kan het zijn dat we toegang krijgen tot de onderliggende pijn of kwetsbaarheid. Als we uiteindelijk, samen, die pijn durven aan te kijken en te voelen, kunnen we helen. Nadat we de pijn hebben bevrijd en onze authenticiteit hebben herwonnen, worden ook beschermers ontheven van hun dwangmatige taken. Vanuit de balans die dan ontstaat kan er ruimte komen voor liefdevoller gedrag.

Misschien wil je dit ook lezen: Een weg uit schaamte en schuld.